ท้าวสุทัศน์เจ้าเมืองรัตนาและนางประทุมเกสรพระมเหสีมีโอรสสององค์|ชื่อพระอภัยมณีและศรีสุวรรณ|เมื่อโอรสทั้งสองเจริญเติบโตได้ลาพระบิดาและพระมารดา|ไปเรียนวิชาเพื่อปกครองบ้านเมือง|พระอภัยมณีเลือกเรียนวิชาเป่าปี่|ศรีสุวรรณเลือกเรียนวิชากระบี่กระบอง|เมื่อโอรสทั้งสองเรียนวิชาจบก็กลับบ้านเมือง|ท้าวสุทัศน์โกรธมากที่โอรสเรียนวิชาที่ไม่เกี่ยวกับการปกครองบ้านเมือง|จึงตำหนิต่อหน้าเสนาอำมาตย์|พระอภัยมณีและศรีสุวรรณรู้สึกอับอาย|จึงพากันออกจากบ้านเมือง|ระหว่างทางได้พบกับพราหมณ์สามคนชื่อ|วิเชียร|โมราและสานนท์|ทุกคนได้แสดงวิชาที่ตนเรียนมา|พระอภัยมณีได้เป่าปี่ให้ฟัง|พราหมณ์ทั้งสามและศรีสุวรรณ|ได้ฟังเพลงปี่ก็หลับไป|ขณะนั้นนางผีเสื้อสมุทรกำลังออกหากิน|นางได้ยินเสียงปี่ก็เที่ยวตามหาเสียงนั้น|จนได้พบพระอภัยมณีก็เกิดความรักนางผีเสื้อสมุทร|อุ้มพระอภัยมณีไปไว้ในถ้ำที่เกาะกลางสมุทร|นางได้แปลงกายเป็นหญิงสาว|พระอภัยมณีอยู่กับนางผีเสื้อสมุทรจนมีโอรสหนึ่งชื่อสินสมุทร|วันหนึ่งนางผีเสื้อสมุทรออกไปหากิน|สินสมุทรได้หนีออกไปเที่ยวนอกถ้ำ|และจับเงือกสองผัวเมียพร้อมลูกสาวมาให้พระอภัยมณี|พระอภัยมณีเล่าเรื่องของตนให้ฟัง|เงือกทั้งสองจึงอาสาพาพระอภัยมณี|และสินสมุทรหนี|นางผีเสื้อสมุทรออกติดตามไปทัน|และจับเงือกทั้งสองฆ่าเสีย|นางเงือกผู้เป็นลูกสาวพาพระอภัยหนีต่อไป|จนถึงเกาะแก้วพิสดาร|พระฤาษีช่วยไว้จนทุกคนปลอดภัย|พระอภัยมณีได้นางเงือกเป็นเมีย|ท้าวสิลราชผู้ครองเมืองผลึกพาพระธิดา|ชื่อนางสุวรรณมาลีเที่ยวชมทะเล|มาจนถึงเกาะแก้วพิสดาร|พระอภัยมณีและสินสมุทรขอโดยสารเรือกลับบ้านเมืองของตน|พระอภัยมณีได้ร่ำลานางเงือก|และทราบว่านางเงือกตั้งควรรภ์|จึงได้มอบแหวนและปิ่นปักผมให้นางเงือกไว้|นางผีเสื้อสมุทรรู้ข่าวว่าพระอภัยมณีโดยสารมากับเรือสำเภา|จึงออกติดตามนาง|ทำให้เกิดพายุปั่นป่วนจนเรือสำเภาแตก|ท้าวสิลราชจมน้ำสิ้นพระชนม์|สินสมุทรพานางสุวรรณมาลีว่ายน้ำไปถึงเกาะแห่งหนึ่ง|และพบโจรสลัดจึงขอโดยสารเรือกลับบ้านเมือง|ส่วนพระอภัยมณีว่ายน้ำหนีนางผีเสื้อสมุทร|ไปถึงอีกเกาะหนึ่ง|และได้เป่าปี่จนทำให้นางผีเสื้อสมุทรขาดใจตาย|นางเงือกอาศัยอยู่บนเกาะแก้วพิสดาร|ได้คลอดลูกชายชื่อสุดสาคร|พระฤาษีเลี้ยงดูสุดสาครจนอายุได้สามขวบ|วันหนึ่งสุดสาครเที่ยวเล่นไปพบม้านิลมังกร|พระฤาษีจึงเสกหวายให้สุดสาครจับม้านิลมังกรไว้เป็นพาหนะเพื่อติดตามหาพระบิดา|พระฤาษีได้เล่าเรื่องของพระอภัยมณีให้สุดสาครฟัง|สุดสาครจึงขอออกติดตามหาบิดาและได้ไปร่ำลานางเงือกผู้เป็นมารดา